تبیین الگوی کاربرد صناعات بدیعی و بیانی در نفثه ‏المصدور

نفثه‎المصدور یکی از شاهکارهای بدیع نثر فنی و مصنوع در حوزة زبان و ادب فارسی است که شهاب‎الدین محمد خرندزی زیدری نسوی آن را در شرح مصائب روزگار جلال‎الدین خوارزمشاه در زمان حملة مغول نوشته است. این کتاب دارای نثری منشیانه و فصیح است که نویسنده در تصنیف آن توجه فراوانی به کاربرد آرایه‌های بدیعی، بیانی، آیات، احادیث و لغات و اصطلاحات عربی دارد. سؤال مطرح این است که آیا نویسنده در کاربرد آرایه‏های زبانی از الگوی خاصی پیروی کرده یا اینکه این عناصر را تنها به‌منظور آرایش لفظی و معنوی کلام خود به‏کار برده است. در پاسخ به این پرسش باید گفت که زبان فنی این اثر، دارای الگوی منسجمی در ژرف‎ساخت است که نویسنده به پیروی از آن، دست به گزینش صنایع و آرایه‌های لفظی و معنوی زده و از یک‎سو کنایه و تشبیه را بیشتر از استعاره و مجاز به‏کار برده و از سوی دیگر به پیروی از همین الگو از میان آرایه‎های بدیع لفظی، انواع گونه‎های سجع و جناس را برگزیده و در ایجاد موسیقی زبان اثر خود از آن‏ها بهره برده است. در حوزة بدیع معنوی نیز کاربرد صنعت اغراق، تضمین و تلمیح که زیرساختی تشبیهی دارد، صبغة تشبیهی زبان نفثه‎المصدور را پررنگ‏تر کرده است.